het begrijpen van de Bijbel
context, context, context
december ’22
Hoe kundig een kunstwerk ook is gemaakt, het kan pas echt door de kijker worden gewaardeerd wanneer deze de context ervan begrijpt. Dat is dus ook het geval met de Bijbel, ontdekte ik. Niet alleen is het essentieel om de context ervan te begrijpen, de Bijbel is ook echt een kunstwerk! Zo staat er geen letter zonder reden in en zijn de teksten bedoeld om ons denken en daarmee onszelf, te transformeren. Ik had dit alleen een lange tijd niet door; ik vond de Bijbel maar een omslachtig boek en wat was de relevantie ervan?? Deze houding veranderde echter toen ik enkele jaren later op een existentiële zoektocht was en weer bij God terechtkwam. Ik wist dat als ik Hem beter wilde leren kennen, ik de Bijbel toch een kans moest geven.
Wat vervolgde was dat ik mij ging verdiepen in de context van de teksten. Ik wilde begrijpen wat anderen uit de teksten leken te begrijpen en al snel zag in dat er toch héél véél meer achter die “willekeurige” verhalen schuilging. Bovendien ontdekte ik dat, ondanks het grote tijds- en cultuurverschil, de Bijbel nog super relevant is. Kortom, er ging een hele nieuwe wereld voor mij open en nu ik dat inzie, wil ik dit graag met anderen delen! Het is namelijk niet alleen ontzettend tof om te ontdekken hoe doordacht de Bijbel is, het is letterlijk hét handboek voor het leven. Ik weet alleen hoe overweldigend dat kan zijn, dus hoop ik in deze blog daar meer handvatten voor te geven! Zo bespreek ik wat de Bijbel is, hoe de teksten in elkaar steken en hoe bijzonder dit allemaal samenhangt.
misvattingen 101
Voordat ik je ga overladen met allerlei interessante achtergrondinformatie, vind ik het belangrijk om eerst even stil te staan bij wat de Bijbel vooral níet is. Er is namelijk veel “fuss” rondom het boek ontstaan, doordat velen – zowel gelovigen als ongelovigen – hebben gepoogd de betekenis ervan te duiden. Dit heeft dus veel waardevolle kennis aan het licht gebracht, maar helaas ook veel misinformatie. Om toch de juiste betekenis van een tekst te achterhalen, moeten we ons eerst van deze fuss ontdoen en laat daar nou net een mooi scheermes voor zijn! Ockhams scheermes om precies te zijn.
Ockhams scheermes is het principe dat de juiste betekenis kan worden achterhaald door als een scheermes ingewikkeldheden “weg te scheren”. De uitleg met de minste aannames en ingewikkeldheden is meestal de juiste. Het is alleen niet altijd even duidelijk wat nou een aanname is. Sommige opvattingen zijn immers zo bekend dat we niet eens doorhebben dat we eigenlijk met fuss te maken hebben. Ik wil daarom met twee van zulke opvattingen beginnen om zo te laten zien hoe dit kan worden gedetecteerd én ontkracht!
#1 – het “mysterieuze wettenboek verhaal”
Een opvatting die ik vaak tegenkom, is dat de Bijbel een mysterieus wettenboek zou zijn dat op een dag uit de hemel viel en waar wij het sindsdien maar mee moeten doen. Naast dat dit erg sprookjesachtig klinkt, kan dit niet kloppen, omdat de Bijbel letterlijk aangeeft dat de Geschriften in opdracht van God door mensen zijn geschreven – Exodus 17:14 bijvoorbeeld. Ten tweede – en dat is veel fundamenteler – impliceert deze opvatting dat God ons van bovenaf tiranniseert. Dit gaat echter tegen Zijn aard in: in het Oude Testament valt het juist op hoe God er keer op keer voor kiest om de mensen bij Zijn plan te betrekken – zelfs al maken ze er een zooitje van. Hij wil namelijk een samenwerking met hen aangaan en zo is het dus ook met het ontstaan van de Bijbel!
#2 – het “robot dicteer” verhaal
De Bijbel is dus niet een boek dat zomaar uit de hemel viel, maar is juist vanuit Gods inspiratie door mensen geschreven. Een vaak heersend idee hierover – dat ik zelf ook geloofde – is dat de auteurs dit als een soort robot deden. Woord voor woord zou God hen de teksten hebben gedicteerd. Nu klinkt dat misschien logisch (zo staat er precies wat God wil) net zoals het “mysterieuze wettenboek idee”, is het een enorme inbreuk in de vrije wil als de auteurs geen eigen inbreng mochten geven. Dit is echter een cruciaal punt binnen het christendom en zou dus betekenen dat de Bijbel zichzelf enorm tegenspreekt. Daarnaast is in de samenstelling van de Bijbel duidelijk te zien dat de eigen insteek van de auteurs wel degelijk werd toegelaten en zelfs gewaardeerd: in de vier (!) Evangeliën bijvoorbeeld. Later meer daarover!
terug naar de bron
De kern van bovenstaande misvattingen is dat het niet stroomlijnt met wat de Bijbel zelf vertelt. Zou de Bijbel dus wel zijn ontstaan zoals de opvattingen beweren, dan spreekt het zichzelf tegen en is het onbetrouwbaar. Er zijn echter meer argumenten, maar voor nu wil ik laten zien dat er een simpele techniek is om misvattingen onderuit te halen: haal de tekst erbij. Zo weet je meteen waar de bewering over gaat en of deze gegrond is. Het lastige is alleen dat de Bijbel een vrij dik boek is en er inderdaad velen lagen in verstopt zitten. Maar het mooie is dat dit uitnodigt om op onderzoek uit te gaan! Mijn tip is daarom om niet zomaar dingen aan te nemen (ook van mij niet) maar check of iets daadwerkelijk in de Bijbel staat en of de auteur het ook zo bedoelde (en dus niet uit de context getrokken is). Zo blijf je het dichtst bij de bron en praktiseer je meteen Ockhams scheermes!
Verder wil ik, voordat ik dan écht aan de blog begin, nog onderstrepen dat ik hier inga op de context van de Bijbel, niet op de betrouwbaarheid ervan. Ik kan me best voorstellen (en stiekem hoop ik het) dat nu ik een paar misvattingen heb aangekaart, je beeld al flink is opgeschud en je dus een paar vragen hebt. Ik had dat in ieder geval wel – vooral rondom het punt dat de Bijbel door feilbare mensen is geschreven. In deze blog heb ik echter niet de ruimte om daar dieper op in te gaan, maar ik kan je wel deze blog aanraden. En onderaan de blog heb ik nog een paar interessante linkjes toegevoegd voor je eigen onderzoek. Oké, laten we nu echt beginnen!
het doel
Nu de aannames zijn weggeschoren, wil ik overgaan op wat de Bijbel wél is. Het korte antwoord op deze vraag ligt al in de naam verstopt: Bijbel betekent ‘boeken’ en is dan ook een verzameling boeken – een minibibliotheek. Het langere antwoord ligt in de inhoud van deze minibibliotheek. De Bijbel vertelt namelijk over de geschiedenis van de relatie tussen God en de mens (Oude Testament) en hoe Hij dit herstelde door het offer van Zijn Zoon Jezus Christus (Nieuwe Testament). Dit geschiedenisverslag laat zo zien wat God heeft gedaan, maar ook wat Hij nog in petto heeft en is daarmee de bron om Hem en Zijn visie te leren kennen. Het doel daarvan is dus dat ook wij in de 21e eeuw door Hem kunnen worden onderwezen en een relatie met Hem opbouwen. Super bijzonder dus, maar ook super belangrijk om tijdens het lezen in gedachten te houden. Als je niet weet wat het doel is, kan je het ook niet juist gebruiken. En fout gebruik is niet alleen ineffectief, het schaadt de materialen.
één verhaal
Als we kijken naar de inhoud van de Bijbel, zien we dat dit ook op een unieke manier in elkaar zit. Zo is het over een periode van zo’n 1500 jaar geschreven, door minstens 40 verschillende auteurs. Op zichzelf is dat al bijzonder, maar wat nog opvallender is, is de continuïteit hierin. Een lange ontstaansperiode met veel diverse auteurs, is een recept voor een samenraapsel van tegenstrijdige opvattingen. In de Bijbel is daar echter totaal geen sprake van! Er is juist een enorme eenheid in de boodschap: alle auteurs geven één consistente getuigenis van hoe God consequent Zijn plan openbaart en uitvoert.
Naast de consistentie bevestigen verschillende teksten elkaar, waardoor ze elkaar versterken én aanvullen. Vaak gebeurt dit op zo’n subtiele wijze dat je er makkelijk overheen leest. Wanneer je je er echter in verdiept, zie je dat er een enorme samenhang in de teksten zit. Dit zie je dan ook terug in de onderlinge verwijzingen. De auteurs quoten elkaar namelijk voortdurend – zelfs al liggen er honderden jaren tussen hun levens. Zo zijn er ruim 63.000 kruisverwijzingen! Om daar een goed beeld van te krijgen, kan je hier een visualisatie vinden. Dan zie je meteen dat de Bijbel een enorm sterk hyperlinked boek is en dat er geen tekst zonder reden in staat!
verschillende teksten
Dat de teksten zo goed samenhangen, betekent echter niet dat ze hetzelfde zijn. Zoals ik al aangaf, is er in de Bijbel sprake van een grote diversiteit aan auteurs: iedere auteur schrijft vanuit zijn eigen insteek, achtergrond en persoonlijkheid. Zo benoemde ik ook al dat de Bijbel vier Evangeliën bevat. Evangelie betekent ‘goede boodschap’ en gaat dus alle vier over Jezus Zijn leven en onderwijzingen – ieder boek is alleen door een andere auteur geschreven. Het mooie daarvan is dat, aangezien iedere auteur iets anders opvalt, ieder Evangelie een ander aspect van Jezus belicht.
Lukas bijvoorbeeld, is een secure uiteenzetting van alle gebeurtenissen, terwijl Mattheüs juist eerdere profetieën erbij betrekt. Ze zijn anders, omdat beiden iets anders willen belichten. Mattheüs wilde Joden als hijzelf bewijzen dat Jezus Degene is over wie honderden jaren geleden al werd geprofeteerd en Lukas wilde juist een helder overzicht geven, conform zijn beroep als dokter. Het mooie daarvan is dat iedere auteur wel iets anders belicht, maar ze samen juist een completer beeld geven van wie Jezus is. En dat laat weer zien dat de eigen inbreng van elke auteur juist van grote waarde is!
nog meer verschillende tekstsoorten
Bij de Evangeliën is de insteek van de auteur dus anders, maar is de tekstsoort wel hetzelfde – namelijk verhalend. De Bijbel blijft daar alleen niet bij. Zo noemde ik het eerder al een minibibliotheek. In een bibliotheek vind je meerdere tekstsoorten en zo is er in de Bijbel nog historie, poëzie en proza te vinden. Super tof dus, maar wederom is het belangrijk om bewust te zijn van wat je leest. Poëzie vraagt immers om een totaal andere benadering dan historie. Als je een stijlfiguur bijvoorbeeld letterlijk benadert, zoals je bij een historische tekst zou doen, kom je tot een totaal andere interpretatie dan dat de auteur bedoelde. Dat is meteen waarom context zo belangrijk is!
Nu kan je je misschien afvragen waarom een auteur een onderwerp op een poëtische manier zou benaderen – al helemaal in een boek waar je liever geen misinterpretaties wilt. Concreet vertellen wat je bedoelt, klinkt dan logischer. Als kunstenaar begrijp ik echter heel goed waarom de schrijvers voor een creatieve aanpak kozen! Sommige concepten zijn zo complex, dat kán niet met simpele woorden worden uitgelegd. Metaforen zijn dan nodig. Maar ook dekt droge taal vaak de lading van een tekst niet en voor de Bijbel is dit cruciaal. Het gaat immers over de betekenis van het leven – dat zijn letterlijk zaken van leven en dood! Het is dan enorm belangrijk om de lezer bewust te maken van de diepgang van de tekst. Zo “waarschuwt” een stijlfiguur dat er iets wordt verteld waarover moet worden nagedacht.
context, context, context
Nog iets wat in gedachte moet worden gehouden bij het lezen van de Bijbel, is dat de teksten zelf ook in een bepaalde context zijn geschreven: de culturele context. Het is een no-brainer dat hier totaal andere gebruiken speelden dan in de hedendaagse cultuur, maar toch kan onze 21e-eeuwse blik gemakkelijk tot anachronismen leiden. Om de teksten dus recht te doen, is het enorm belangrijk om de cultuur van toen in acht te nemen. Aangezien het christendom voortvloeit uit het jodendom, kan achtergrondinformatie over de Joodse cultuur veel bruikbare inzichten geven. Je bent er dan alleen nog niet. Vanwege de diversiteit en lange ontstaansperiode van de Bijbel, komen er meerdere culturen voorbij – de Babylonische en Romeinse bijvoorbeeld.
Nu moet ik wel zeggen dat de tekst zelf soms al uitleg geeft en dat brengt mij meteen bij het belangrijkste stukje context: de tekst zelf. Een tekst staat immers altijd in verband met de rest. Dat is niet iets nieuws onder de zon, toch kan het heel aanlokkelijk zijn om een paar zinnen uit hun verband te halen – vooral met onze hedendaagse Bijbel. “Moderne Bijbels” (lees: van zo’n 500 jaar geleden tot nu) bevatten namelijk hoofdstuk- en versaanduidingen om het navigeren te vergemakkelijken. Handig, maar ook extra verleidelijk om een regel op zichzelf te pakken, wat weer tot een verkeerde interpretatie kan leiden. Onthoud dus dat de originele boeken elk gewoon één lange tekst was die ook als geheel moet worden benaderd!
exegese vs eisegese
Wanneer je bovenstaande stukjes context in gedachten houdt, ben je goed op weg met het praktiseren van exegese: de teksten lezen zoals de auteur het heeft bedoeld. Ik hamer hier zo op, omdat de Bijbel helaas vaak wordt misbruikt. Teksten worden bijvoorbeeld uit hun verband getrokken om zo iemands eigen agenda te ondersteunen. Deze vorm van cherry picking wordt ook wel ‘eisegese’ genoemd. Als je maar selectief genoeg bent, kan je een tekst haast alles laten zeggen wat je maar wilt. Zoals ik al eerder aangaf, is het doel van de Bijbel juist om Gods wil te leren kennen en exact daar gaat eisegese compleet aan voorbij.
Iemands Bijbeluitleg moet dus niet zomaar worden overgenomen en dat brengt mij meteen bij het laatste stukje context dat ik wil belichten: ook voor de Bijbel geldt dat niet alles moet worden opgevolgd. Dat klinkt misschien gek, maar niet iedere tekst in de Bijbel is bedoeld om op te volgen. Sommige teksten zijn omschrijvend en andere zijn voorschrijvend – in het Engels beter gezegd als ‘descriptive’ of ‘prescriptive’. Descriptive is puur een omschrijving van de gebeurtenis, terwijl prescriptive aangeeft wat wij moeten opvolgen. Dat geldt dus alleen wanneer de omschreven situatie (nog) op ons van toepassing is. Was het echter voor een specifieke groep of situatie die nu niet meer van kracht is (denk de Levieten en het verplicht geven van tienden) dan niet.
De reden waarom er in de Bijbel echter ook gebeurtenissen staan die we niet moeten navolgen, is om te laten zien hoe verdorven de mens is en dat we God echt nodig hebben. Dat zijn dus vooral lessen over hoe we iets níet moeten aanpakken. Zo komt er bijvoorbeeld voorbij hoe David de vrouw van een ander inpikte door haar man te laten doden in de strijd. Klinkt niet echt als een goed voorbeeld, right? Soms ligt dit echter subtieler. Het is dan belangrijk om te kijken wat het gevolg van de daad is – wordt het door God beloond of juist afgekeurd? In het laatste geval weet je dat wij het niet moeten overnemen.
that’s just the beginning!
Gefeliciteerd, we zijn aan het einde van de blog gekomen! Mocht je je nu realiseren dat je best wel wat moeite moet doen om de Bijbel goed te begrijpen, dan heb ik goed nieuws: dat is exact de bedoeling. De Bijbel is bedoeld om je leven lang nieuwe dingen te ontdekken, omdat wij zelf ook het leven lang in een groeiproces zitten! Het is dus niet bedoeld om helemaal-helemaal te begrijpen (dat zou wat zijn als wij nietige mensen God 100% zouden kunnen bevatten!). De Bijbel is bedoeld om God te leren kennen, zoals ik al aangaf. Dat gebeurt niet door droge informatie tot je te nemen, maar door een proces van onderzoeken en reflecteren een relatie met Hem op te bouwen!
Uiteraard valt er nog veel meer te vertellen en dekt deze blog bij lange na niet hoe diep de Bijbel is – dat is dan ook niet mijn insteek. Ik wil vooral een inkijkje geven in de complexiteit en bijzonderheid van de Bijbel om zo aan te sporen het zelf verder op te pakken. Ik kan immers van alles vertellen, het gaat pas echt leven wanneer je zelf op onderzoek uitgaat! En bovendien geeft God zelf nog veel diepgaandere inzichten doormiddel van de Heilige Geest. Vandaar ook dat ik mij bewust enkel op de context heb gefocust en niet op uitlegging van de Bijbelteksten zelf: de Heilige Geest is Degene die dat doet. Ik wil je daarentegen uitdagen om dat onderzoek aan te gaan. Onderaan de blog vind je mijn aanknopingspunten. Zij geven nog veel meer diepgang en hopelijk een aantal mooie haakjes voor jouw eigen ontdekkingstocht!
